Waar is God in het lijden?

Lijden is de meest verschrikkelijke ervaring die we als mens kunnen hebben. Pijn lijden onder welke vorm dan ook blijft een moeilijk proces. Waarom we pijn lijden is een nog meer delicaat vraagstuk, want hoe kan een Almachtig en Algoed wezen als God lijden in ons leven toelaten? Wanneer we de realiteit van het lijden aan de Godsvraag gaan relateren, wordt het voor gelovigen dubbel zo moeilijk om de zin van dat lijden te gaan begrijpen. Toch is deze reële ervaring niet uit het dagelijks leven weg te denken. Waar is God in het aanschijn van dat lijden?

Wat is de betekenis van lijden?

Het lijden van pijn kunnen we in twee categorieën onderverdelen. We spreken over fysisch lijden en mentaal lijden. Deze twee vormen van lijden gaan soms hand in hand, want door een fysiek beletsel kan men ook op mentaal vlak afzien en wie mentaal een strijd voert, kan daar fysische klachten van ondervinden. Er ontstaat een soort wisselwerking. Het psychische en lichamelijke staan niet los van elkaar. We kunnen lijden dus beter in een integraal kader gaan bekijken.

Lichamelijk lijden

Het lichamelijk of fysisch lijden treedt op wanneer het geschonden lichaam de illusie van een probleemloos bestaan doorbreekt.¹ Ineens voelt de mens zich niet langer onsterfelijk, want de breukervaring leert hem dat het lichaam slechts een instrument is, langs waar de geest tot uitdrukking kan komen. De geest is ontastbaar, het lichaam niet.

Zolang men gezond is duwt men de eindigheid van zich af. Het is pas wanneer het lichaam gebreken begint te vertonen dat men hiermee wordt geconfronteerd. Het normale levensritme wordt onderbroken en men zoekt naar een oplossing, al is die oplossing niet altijd op medisch gebied te vinden. Lichamelijk lijden is hard en werkt als een stoorzender op het normaal psychisch evolueren van de geest.

Psychisch lijden

Men spreekt over psychisch lijden wanneer de omstandigheden in iemands leven ervoor zorgen dat men zich op mentaal vlak tekortgekomen voelt. Vernedering, discriminatie, het verliezen van een sociale status, een gebroken relatie, miskenning van rechten, gewetenspijn en spiritueel lijden zijn allemaal vormen die onder de noemer van psychisch lijden vallen. De pijn die aan de grondslag van deze martelgang ligt is moeilijk meetbaar en wordt vaak enkel door het individu of zijn directe kring ervaren.

Waarom moeten mensen lijden?

Een gewichtige vraag waar geen eenduidig antwoord op te geven valt. Lijden komt voort uit verwachtingen en vaak zijn onze verwachtingen scherp afgebakend, waardoor elke verandering die niet aan dat ideaal voldoet, voor lijden kan zorgen. Wie niet verwacht ziek te worden en toch door ziekte wordt overmand zal psychisch lijden, omdat de verwachting van niet ziek te worden een illusie blijkt te zijn.

Het lijden is dynamisch en verandert mee met de tijd. Men zegt weleens dat onze samenleving gevoeliger is geworden, maar voor die gevoeligheid betaalt ieder van ons een prijs.

Wat zegt het boeddhisme over lijden?

Volgens het boeddhisme is het eigen van de werkelijkheid dat alles in beweging is en niets zich laat vastzetten. Er kan nooit iets aan mijn verlangen beantwoorden. De werkelijkheid is geen antwoord op mijn verlangen en zolang ik niet van dat verlangen loskom om dingen vast te zetten, zal ik aan de verschillende vormen van lijden onderworpen blijven.

Hoe loskomen van verwachtingen?

In een maatschappij waar steeds nieuwe verwachtingen worden geschept is loskomen van diezelfde verwachtingen niet evident. Niet alleen moeten we die onthechtheid voor onszelf bewerkstelligen, maar evenzeer voor de mensen die verwachtingen voor ons leven koesteren.

Er zijn weinig verlichte geesten die een volledige onthechtheid hebben kunnen verwezenlijken. Zeker voor mensen met familie, kinderen en vrienden is onthechtheid moeilijk. Toch zijn er heel wat verwachtingen die kunnen worden geëlimineerd, maar doen we onszelf daarmee recht aan? Een mens zonder verwachtingen is een mens zonder dromen en het zijn juist die dromen die ons psychisch welzijn in stand houden.

Het boeddhisme gaat daar erg ver in omdat er volgens hun inzicht niks is en de kunst eruit bestaat om in dat grotere niets op te gaan. Zelfs de eigen identiteit is voortdurend in beweging en bestaat daarmee niet. Het is duidelijk dat het loslaten in het grote niets in contradictie met de leer van het christendom is.

Wat zegt het christendom over lijden?

Christenen hebben een andere theologische visie als het op lijden aankomt. De mens lijdt door twee oorzaken:

Mens is pleger van het kwaad

Christenen zien het lijden als gevolg van een bepaalde schuld. De mens is vrij en bewust van zijn daden, waardoor hij kwaad kan plegen. Niet alleen het slachtoffer, maar ook de dader ervaart hier een nadelige invloed van. Door zijn gelimiteerde natuur in handelen ontstaat schuld.

Erfzonde

De tweede oorzaak van het lijden is de erfzonde. We krijgen als het ware een erfenis overgedragen, waarvan we niet de initiator zijn.

ERF = doorgegeven door andere generatie
ZONDE = Schuld (hoe ga ik met die erfenis om?)

Hoe we met die erfschuld omgaan hebben we zelf in de hand. We hebben geen rechtstreekse schuld aan de erfzonde, maar toch gaan we daaronder gebukt.

Dit denken stamt af van het Adam verhaal uit de Bijbel. Onze oervader Adam heeft gezondigd, dus zondigen ook wij, zonder daar schuld aan te hebben. Dit zeggen mensen die het Adam verhaal historisch lezen, maar natuurlijk gaat het om een symbolische lezing. Adam staat namelijk symbool voor de mens.

Het gewicht van de erfzonde wordt door moderne christenen anders bekeken. Elk mens deelt in de symboliek van de Adamfiguur. Hij is slechts verantwoordelijk voor zijn zonden, wanneer hij zelf actief zondigt. Vroegere christenen durfden weleens zeggen dat de erfzonde in hun DNA zat.

Strijd tegen lijden

Of u nu wel of niet in een oorzaak van het lijden gelooft maakt op zich niet zoveel uit. Het zal uw lijdensweg niet verkleinen. We moeten dus op één of andere manier met het leed zien om te gaan. Zeker bij langdurig lijden is het niet vanzelfsprekend om positief te blijven.

In haar boek Over de dood en het leven daarna sprak medicus Elisabeth Kübler-Ross – die het stervenproces van mensen bestudeerde – over 5 grote fasen waar mensen doorheen gaan:

1) Ontkenning: dat is niet waar! dat is niet zo! ik geloof dat niet!
2) Ergernis en woede: verzet
3) Marchanderen: als ik beter word dan zal ik… anders gaan leven, geloven etc.
4) Depressief reageren
5) De aanvaarding: gelatenheid

Hoewel hiermee een mogelijk beeld van een lijdensweg wordt aangetoond mogen we dit niet allesomvattend gaan beschouwen. Niet door ieder mens zal deze chronologische volgorde worden gevolgd.

Hoe omgaan met lijden?

Er is geen duidelijk handboek voor mensen die lijden. Niet omdat we over onvoldoende tijd beschikken om het lijden te gaan onderzoeken, maar juist omdat iedere lijdensweg zo specifiek is. God gaat met ons op pad en over dat pad kunnen we redetwisten, doch gaan we ervanuit dat zijn alwetendheid de juiste richting aanwijst.

Men kan tegen het lijden revolteren, maar met welk doel als God zich in dat lijden identificeert? God staat niet van buitenaf te kijken, maar lijdt mee. Wij zijn God niet, waardoor opstandig reageren zinloos wordt.

Dat is natuurlijk een makkelijk pleidooi voor iemand als mij, die zich met een bedlegerige vrouw die door kanker verteerd wordt, moeilijk kan identificeren. Toch geloof ik dat God er altijd is, vooral wanneer hij stil blijkt te zijn.

Het lijden voorziet een bepaalde groei. We veranderen door het leed dat we moeten doorstaan, wat niet wil zeggen dat we het lijden moeten gaan opzoeken. Dit is totaal geen oproep voor dolorisme.

De rechtvaardiging van God

In theologische kringen wil men het lijden rechtvaardigen. Men heeft er zelfs een speciale naam voor bedacht nl. Theodicee. Men poogt het lijden onder het aanzien van een Algoede God te verdedigen.

                                                                  THEO (GOD)

DICEE (DICAO = RECHTVAARDIG)

Hoe kan een Algoede God het lijden toelaten? Waarom ik? Waarom wij? Waarom moeten wij dit ondergaan? Het zijn verbindingsvragen die onze onwetendheid teisteren.

Kardinaal Daneels zei het treffend:

‘Ook al valt het woord ‘God’ hier bij iedereen niet even vlug, uiteindelijk is Hij het toch aan wie al deze vragen, hoe dof en onbewust soms, geadresseerd zijn. Het zijn in elk geval ‘religieuze’ vragen, ook al is de adressant niet altijd uitdrukkelijk God. Soms richt men zijn ‘waarom’ tot het Lot, het Leven, het Bestaan, maar altijd gaat het om het diepste diep, om iets of iemand boven mij waarmee ik vechten wil of moet en die aan mijn greep ontsnapt. Het is dit gevecht dat de diepste wonden slaat in de zieke mens. Hij heeft zoals Jakob een wonde aan de heup van danig vechten met die engel’

Kardinaal Danneels

Vroeg of laat gaan we op zoek naar onze Schepper, omdat de prangende vragen waarmee we het bestaan doorleven, alleen door hem kunnen worden beantwoord. Sommigen proberen het lijden te rechtvaardigen, maar dat is zinloos, aangezien het lijden geen rechtvaardiging nodig acht. Het is simpelweg een gevolg van leven in een relatieve wereld, waar zowel plus als min nodig zijn.

Er gebeuren nu eenmaal gebeurtenissen die wij als negatief aanvoelen, zonder dat we beseffen dat die ontwikkelingen nodig zijn voor de ervaring van de mens. Zonder donker geen licht en geen groot zonder klein. God kan geen vrijheid geven aan het leven als datzelfde leven in zijn evolutie zou worden beperkt.

De lijdende mens nabij

Als mens zoeken we naar een oplossing voor het lijden, maar daar heeft de lijdende mens geen boodschap aan. Zelfs als men denkt een reden te hebben gevonden zal daarmee het lijden niet worden weggenomen. Wanneer we ziekte, dood en onverwacht negatieve gebeurtenissen kunnen filteren is alleen de nabijheid van de ander van belang.

De lijdende nabij zijn geeft hem of haar hernieuwde kracht om te blijven doorgaan. Indien de pijn niet meer te harden is, mogen we de lijdende niet met een automatisme verzoeken om te blijven doorzetten, als die dat zelf niet wilt. Vaak doen we dit meer voor onszelf dan voor het slachtoffer. Het is dan ook niet verwonderlijk dat mensen die toch willen sterven dat net doen wanneer ze alleen zijn.

We moeten steeds respect hebben voor de wens van de lijdende mens. Voor onoverkomelijke dingen kan nu eenmaal geen menselijke oplossing worden geboden. Uw nabijheid is van veel groter belang, want het gevoel van alleen te moeten lijden is bikkelhard. Wees het lijden in al zijn facetten nabij door te luisteren en er te zijn.

Wat is het doel van het lijden?

Er zijn geen beweegredenen waarom het lijden moet plaatsvinden. Geen duivel, noch God zijn de oorzaak van ellende. Het christendom denkt daar duidelijk anders over. Zoals we reeds bij de Theodicee leer hebben vastgesteld vindt de kerk dat er een aantoonbare verklaring voor het menselijk lijden aanwezig is.

Wie is de schuldige?

De meest eenvoudige redenering stelt dat een duivel alle kwade handelingen op zich neemt, terwijl God met schoongewassen handen het goede blijft uitvoeren. Twee wezens die de ying en yang van de wereld in balans houden. Deze veronderstelling maakt het vooral voor de mens gemakkelijk, want hij kan de ellende van zijn leven op een boosaardig wezen afschuiven. Ondertussen blijft God terwijl dit allemaal gebeurt mooi aan de zijlijn staan. Spreken we dan nog over een liefdevolle God die het beste met de mens voorheeft?

Kerken over de hele wereld verkondigen deze verzinsels en daar is een belangrijke reden voor. Zo wordt God voor elke vorm van lijden niet langer als oorzaak aanzien en is de creatie van een duivel nodig, zodat mensen zichzelf schuldig of zondig kunnen voelen. Men gaat ervan uit dat het leven een opvoedingstraject is, zodat de mens zich kan bekeren.

‘U moet het [lijden] verdragen, het draagt bij tot uw opvoeding. God behandelt u als kinderen. Ieder kind wordt wel eens door zijn vader gestraft. Als u vrij blijft van de tuchtiging, die niemand bespaard blijft, dan bent u geen echte kinderen.’

(Heb. 12, 7-8)

Dit maakt God tot leermeester die straffen uitdeelt wanneer we niet gehoorzamen. Het staat in contradictie met de vrije liefde van God voor de mens. Een God die zijn mensenkinderen vrij laat heeft geen andere keuze dan lijden toe te staan. We zijn namelijk niet alleen zelf plegers van kwaad, maar kunnen zonder tegengestelden niet blijven leven.

Waarom het lijden van de mens zal voortduren

Als er geen zingeving, noch opvoedingstraject achter het lijden zit… waarom moeten we de lijdensweg dan in hemelsnaam doorstaan? God is niet de initiator van het lijden, maar wel altijd immanent aanwezig in zijn schepping. Als wij lijden, lijdt God met ons mee. In deze moeilijke en soms afschuwelijke periode staat hij dichter bij ons dan ooit.

We hoeven alleen zijn verbinding te aanvaarden. God wilt connectie, omdat een verbroken band tussen God en mens onnatuurlijk is. Hij duwt ons niet in de afgrond als we zijn wil niet aanvaarden, want zijn wil is onze wil, met name dat de mens vrij mag zijn.

Wetenschappers zijn er door de jaren heen in geslaagd het lijden van de mens te verzachten, maar ook zij zullen nooit de pijn volledig kunnen wegnemen. Soms moeten we durven aanvaarden hoe het is, zonder oorzaak, zonder gevolg. Nabijheid van God is het enige wat we werkelijk koesteren en die krijgen we gratuit. In een relatieve wereld kan min niet zonder plus bestaan, maar we zijn niet verplicht om ons leven door de min te laten domineren.

Het lijden zal dus nooit verdwijnen. Pijn en ellende zijn onderdelen van het leven, waartoe we zijn geroepen.

Onderdeel van het geheel

Het lijden van de mensheid wordt grotendeels door de mens zelf in stand gehouden. Het is bijvoorbeeld niet onmogelijk om hongersnood uit de wereld te helpen en toch doen we het niet. We vervuilen iedere dag moeder aarde, terwijl er genoeg alternatieven zijn om dat niet meer te doen. Geld is een statussymbool geworden in plaats van dat we mensen met te weinig geld gaan helpen.

Kanker, depressie, aids, alzheimer, botontkalking, covid, diabetes etc. komen niet allemaal uit de lucht gevallen. Als onderdeel van de massa en als geheel van de mensheid hebben we een verpletterende verantwoordelijkheid voor het lijden van de wereld.

We zien mensen als ver geëvolueerde wezens, maar zijn we dat wel? Waarom verwachten we dat God het lijden stopt, als we als maatschappij en als individu, onze verantwoordelijkheid niet willen opnemen? Er zijn voor de ander is iets dat we terug moeten aanleren. We zijn onderdeel van het grotere geheel en zolang we dat niet beseffen blijft pijn ons bestaan teisteren.

Natuurlijk is de exclusie van iedere vorm van pijn uit deze wereld praktisch onmogelijk, maar wat een verschil zou het niet geven, wanneer we allemaal onze verantwoordelijkheid opnemen?

Wat als de wereld niet langer om het eigen individu, maar om de ander zou draaien? Misschien zouden we dan een wereld zonder pijn kunnen beogen.

Conclusie

We leven in een lijdende wereld. Er zijn twee vormen van lijden die we kunnen onderscheiden: lichamelijk lijden en psychisch lijden. Door fysisch te lijden kan men mentaal beginnen afzien en visa versa. Het één staat dus niet los van het ander.

Over waarom mensen moeten lijden is geen eenduidig antwoord formuleerbaar. Volgens het boeddhisme komt het lijden uit onze verlangens voort. Wie niet lijden wil, moet dus minder verlangen. Binnen het christendom worden twee schuldigen opgevoerd: de mens als pleger van het kwaad en de erfenis van de erfzonde.

De strijd tegen lijden kan bikkelhard zijn. Medicus Elisabeth Kübler-Ross ontdekte 5 grote fasen waar de lijdende mens doorheen gaat. Het is de lijdensweg waarin de mens op zoek gaat naar de oorzaak van zijn ellende. We zoeken naar de rechtvaardiging van God in het lijden, maar gaan vaak onze eigen verantwoordelijkheid als individu en collectief voorbij.

Toch heeft het weinig zin om schuldigen te gaan aanduiden, omdat daarmee het probleem van het lijden niet wordt opgelost. Ergens zullen we altijd een bepaalde vorm van lijden ondergaan, maar vanaf het moment dat we beseffen dat de wereld om iedereen rondom ons draait is een kentering mogelijk. De vraag is of we samen met God op pad willen gaan om het lijden tegen te gaan?

Bronnen:

1. Ganzevoort, R. (1997), De zin van het geschonden lichaam, gepubliceerd in Gereformeerd Theologisch Tijdschrift 97, 168-177, geraadpleegd op 4/10/2023

Hoofdfoto door pixabay